Nowy Sącz – miasto na prawach powiatu w województwie małopolskim, siedziba ziemskiego powiatu nowosądeckiego. Trzecie co do liczby mieszkańców i trzecie co do powierzchni miasto w województwie małopolskim. Węzeł komunikacyjny, główny ośrodek turystyczny Sądecczyzny. Jedno z najstarszych miast w Małopolsce – lokowane 8 listopada 1292 r. 
Według danych z 31 marca 2011 roku miasto miało 84 290 mieszkańców.
Geografia
Położenie geograficzne
Nowy Sącz położony jest w płaskim dnie Kotliny Sądeckiej, w widłach rzek Dunajca i Kamienicy Nawojowskiej na zróżnicowanej wysokości od 272 n.p.m.(Wielopole) do ok. 475 n.p.m. (wzgórze Majdan). Najstarsza część miasta leży na płaskim wyniesieniu pomiędzy korytami obu rzek, które posiada naturalne walory obronne, co zadecydowało o lokowaniu miasta przez króla Wacława II właśnie w tym miejscu. W dawnych czasach wzgórze miejskie było poprzecinane parowami (obecnie zasypanymi) pełniącymi role dodatkowych fos. Położenie w Kotlinie Sądeckiej powoduje pewną izolację Nowego Sącza od innych ośrodków osadniczych, jednak przebiegający tędy szlak komunikacyjny na południe Europy, spowodował, że miasto znalazło w średniowieczu dogodne warunki do rozwoju i wymiany handlowej – głównie z Węgrami.
Nowy Sącz położony jest u podnóża masywów górskich: na południu znajduje się Beskid Sądecki, na zachodzie Beskid Wyspowy, na wschodzie wcina się wąskim klinem Beskid Niski, a od północy przylega Pogórze Rożnowskie. W niewielkiej odległości znajduje się Jezioro Rożnowskie.
Przed reformą administracyjną w 1998 r. stolica województwa nowosądeckiego. W latach 1973-1977 miasto było siedzibą gminy wiejskiej Nowy Sącz.
W liczbach
Powierzchnia miasta: 57,58 km²
Najwyższy punkt: wzgórze Majdan – ok. 475 m n.p.m.
Najniższy punkt: Wielopole – 272 m n.p.m.
Obwód miasta: 42,3 km
Długość wszystkich ulic: 230 km
Długość rzek: 18 km
Osiedla
Zgodnie z obowiązującym Statutem Nowego Sącza miasto dzieli się na 25 osiedli:
Toponimia
Początkowo, osada w miejscu dzisiejszego Nowego Sącza nosiła nazwę Kamienica. Nazwa miasta aktem lokacyjnym nadanym przez Wacława II, została przeniesiona z sąsiadującego Sandecz – Sącza (dzisiaj Starego Sącza). Aby odróżnić od poprzedniego miasta, dodano przymiotnik "Nowy", a miasto zaczęło nosić nazwę "Nova Sandecz".
Historia
Nowy Sącz został lokowany 8 listopada 1292 przez króla Wacława II. Miasto zawdzięczało szybki rozwój licznym przywilejom oraz położeniu na szlaku handlowym na Węgry. W XIV w., za panowania Kazimierza Wielkiego, wybudowany został zamek i mury obronne. W zamku sądeckim odbywały się liczne spotkania polskich władców z władcami innych narodów. W 1409 król Władysław Jagiełło oraz książę litewski Witold układali tutaj plany wojny z zakonem krzyżackim. W średniowieczu miasto kilkakrotnie nawiedzały powodzie, pożary oraz epidemie, co częściowo zahamowało jego rozwój.
W XVI i XVII w. w okolicach Nowego Sącza rozwijali działalność arianie (m.in. Jonasz i Wespazjan Schlichtyngowie). W mieście w latach 1556-1616 funkcjonowała tu szkoła i zbór ariański ukierunkowane na dyteizm.
13 grudnia 1655 mieszczanie sądeccy pod dowództwem braci Wąsowiczów, przy wsparciu oddziałami Gabriela Wojniłłowicza, uwolnili miasto (jako jedno z pierwszych w Rzeczypospolitej) od najeźdźców szwedzkich. Tym samym rozpoczął się zryw narodu polskiego przeciwko najeźdźcy z północy. Odwrót Szwedów spod Jasnej Góry rozpoczął się 13 dni po tym fakcie. 3 stycznia 1656 Król Jan Kazimierz przebywający w Krośnie, datował list z podziękowaniem dla ludności Nowego Sącza za obronę Polski. W 1683 miasto odwiedził powracający do kraju po zwycięskiej bitwie pod Wiedniem Jan III Sobieski.
W 1770, a więc jeszcze przed I rozbiorem Polski, Austria zaanektowała powiaty spiski, nowotarski i sądecki, w wyniku czego Nowy Sącz znalazł się w granicach Austrii w Galicji – urzędowa niemiecka nazwa miasta brzmiała Neu Sandez. W 1876 utworzono C.K. Warsztaty Kolejowe, a rok później oddano do użytku sądecki odcinek kolei tarnowsko-leluchowskiej. 3 lipca 1893 w Nowym Sączu powstał Związek Stronnictwa Chłopskiego (ZSCh) – pierwsza w Europie polityczna organizacja chłopska. Utworzona została przez Jana i Stanisława Potoczków.
W 1889 Nowy Sącz stał się gminą miejską. W 1912 jako w jednym z pierwszych miast w Polsce wybudowano w rekordowym tempie własną elektrownię. 11 marca po raz pierwszy zapaliły się lampy elektryczne.
Podczas I wojny światowej, w latach 1914-1915, miasto przejściowo okupowali Rosjanie, następnie ponownie zajęte zostało przez wojska państw centralnych. Wyzwolony w 1918 powrócił do odrodzonej Rzeczypospolitej. 31 października 1918 w Nowym Sączu (3 dni po powołaniu Polskiej Komisji Likwidacyjnej), po raz pierwszy w niepodległej Polsce, orkiestra oficjalnie odegrała Mazurka Dąbrowskiego, który później stał się hymnem państwowym.
21 czerwca 1934 na "Starym Cmentarzu" został pochowany minister spraw wewnętrznych gen. Bronisław Pieracki. W tym dniu Polskie Radio przeprowadziło pierwszą w historii bezpośrednią transmisję wydarzenia spoza Warszawy.
6 września 1939 Nowy Sącz został zajęty przez wojska niemieckie. W latach okupacji niemieckiej przez Nowy Sącz prowadziły szlaki przerzutu żołnierzy na Węgry do organizowanej we Francji a potem Anglii armii polskiej. 20 stycznia 1945, po trzydniowych walkach, do miasta wkroczyły jednostki 38 Armii gen. płk. Kiryła Moskalenki. Za bohaterską postawę w czasie wojny w 1946 miasto odznaczone zostało Orderem Krzyża Grunwaldu III klasy.
W 1951 Nowy Sącz został uznany za miasto na prawach powiatu. W latach 1958-1975 miał miejsce tzw. „eksperyment sądecki”. W latach 1975-1998 był stolicą województwa nowosądeckiego. W wyniku reformy administracyjnej od 1 stycznia 1999 Nowy Sącz jest powiatem grodzkim, będąc jednocześnie siedzibą powiatu nowosądeckiego ziemskiego.
Demografia
Największą populację Nowy Sącz odnotował w 2005 r. – wg danych GUS 84 729 mieszkańców.
Zabytki
Nowosądecki ratusz
Ruiny Zamku Królewskiego w Nowym Sączu
Nowy Sącz - Rynek
Bazylika kolegiacka św. Małgorzaty
Kapliczka "Szwedzka" pw. św. Marka z 1771 r. Ratusz – budynek stanowiący serce miasta, siedziba władz Nowego Sącza. Obecny kształt ratusz uzyskał podczas odbudowy po pożarze w końcu XIX wieku. Stoi pośrodku rynku – centralnego placu miasta, który ma powierzchnię 19 200 m²
Bazylika kolegiacka
Układ urbanistyczny Starego Miasta
Mury obronne miasta Nowego Sącza
Zamek Królewski w Nowym Sączu (XIV, XVII w.) – ruiny, z zachowanym fragmentem fortyfikacji miejskich
Dom Gotycki – siedziba Muzeum Okręgowego w Nowym Sączu
Renesansowa kamienica Lubomirskich – dzisiaj Biblioteka Publiczna
Kościół pw. św. Rocha – parafia istniała za czasów księdza Jana Długosza, przed 1513 r.
Kościół pw. św. Heleny – nieznany rok budowy, wymieniany w archiwach Kapituły Katedry Wawelsklej już w 1596 r.
Kościół pw. Najświętszego Serca Pana Jezusa
Kościół pw. św. Ducha i Klasztor OO Jezuitów – z fundacji Władysława Jagiełły wzniesiony w 1410
Zespół Poklasztorny OO Franciszkanów – powstał w 1297 r. z upoważnienia Wacława II
Kościół pw. św. Kazimierza
Klasztor i Kościół Popijarski – budowa z inicjatywy starosądeckich klarysek przed 1610 r.
"Biały Klasztor" – Klasztor Zgromadzenia Sióstr Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Marii Panny
Synagoga – wybudowana w 1746 roku
Chasydzka bożnica Bajs Nusn z przełomu XIX i XX wieku
Sądecki Park Etnograficzny – jest skansenem regionalnym, który prezentuje kulturę ludową Sądecczyzny
Secesyjny Dworzec PKP
Stara Kolonia – jedno z najstarszych osiedli robotniczych w kraju
Dom Robotniczy – neogotycki ośrodek kulturalny z 1907 r.
Willa Marya
XIX-wieczny budynek Szkoły Podstawowej im. Władysława Jagiełły
XIX-wieczny budynek Gimnazjum im. Adama Mickiewicza (dawniej Szkoła Podstawowa)
Budynek Szkoły Podstawowej im. Obrońców Pokoju
Dawny gmach Towarzystwa Gimnastycznego "Sokół"
Cmentarz Komunalny – na którym znajdują się m.in.: symboliczny pomnik powstańców (1831), Grób Nieznanego Żołnierza z 1920, Groby powstańców z 1863 r., monumentalny pomnik – obelisk z kwaterami grobów żołnierzy (polskich, austriackich i niemieckich z czasów I wojny światowej), pomnik legionistów z I wojny światowej, nagrobny pomnik gen. Józefa Kustronia, symboliczny grób "Oświęcimiaków" (kwatery ofiar terroru hitlerowskiego), pomnik i groby żołnierzy radzieckich z lat II wojny światowej, pomnik Bronisława Pierackiego (ministra i polityka II Rzeczypospolitej), symboliczny grób "Sybiraków" Ziemi Sądeckiej
Nowy cmentarz żydowski – kirkut, w latach 1940-1945 był miejscem egzekucji, także masowych dokonywanych przez hitlerowców na ludności żydowskiej miasta i okolicy, również na Polakach
Stary Cmentarz ("Cmentarz Zasłużonych") – W cokole pomnika złożone są urny z prochami z miejsc straceń, obozów koncentracyjnych, z pól bitewnych. Przed pomnikiem Sądeckiej Piety znajduje się płyta Nieznanego Żołnierza II wojny światowej. Cmentarz symbolizuje: kaźń w więzieniu w Nowym Sączu, rozstrzelanych przy moście kolejowym nad Dunajcem, przy moście na Kamienicy, na Cmentarzu Żydowskim, rozstrzelanych dwóch partyzantów w Dąbrówce, rozstrzelanych w Biegonicach, w Rdziostowie, Młodowie, Starym Sączu, Wysokim, Chomranicach, Łomnicy
Kapliczka "Szwedzka" pw. św. Marka z 1771 r.
Kapliczka pw. św. Jana Nepomucena z przełomu XIX i XX wieku (przyczółek mostu nad Kamienicą)
Kapliczka pw. św. Anny z XVII wieku (przy ul. Lwowskiej)
Pomniki martyrologii
Gospodarka
Lista przedsiębiorstw w mieście zatrudniających ponad 500 osób:
w branży budownictwa: Fakro
w branży kolejowej: Newag
w branży spożywczej: Konspol
w branży górniczej: Nowosądecka Fabryka Urządzeń Górniczych "Nowomag" S.A. – członek Grupy Famur
w branży przemysłowej: Wiśniowski (z siedzibą w Wielogłowach)
w branży produktów węglowych i technicznych : SGL CARBON SA
Edukacja i nauka
Wyższa Szkoła Biznesu – National-Louis University
Na terenie Nowego Sącza działa: 19 szkół podstawowych, 15 gimnazjów, 13 techników (wraz ze szkołami artystycznymi), 18 liceów, 10 zasadniczych szkół zawodowych, 13 liceów dla dorosłych, 7 techników dla dorosłych oraz 28 szkół pomaturalnych. Swoją siedzibę mają tu również uczelnie wyższe:
Wyższa Szkoła Biznesu - National-Louis University,
Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa w Nowym Sączu,
Wyższa Szkoła Przedsiębiorczości w Nowym Sączu
oraz ośrodki zamiejscowe uczelni:
Politechniki Krakowskiej[potrzebne źródło],
Uniwersytetu Pedagogicznego w Krakowie,
Akademii Górniczo-Hutniczej w Krakowie,
Wydział Nauk Społecznych Wschód-Zachód Szkoły Wyższej w Łodzi.
Kultura
Muzea i galerie sztuki:
Muzeum Okręgowe w Nowym Sączu: Dom Gotycki
Galeria Dawna Synagoga
Galeria Marii Ritter
Sądecki Park Etnograficzny
Nowosądecka Mała Galeria
Galeria "Sokół"
Galeria Sztuki Współczesnej BWA SOKÓŁ
Galeria Sądeckiej Biblioteki Publicznej "Piwnica"
Galeria Klubu Twórczego TPSP
Galeria Miejskiego Ośrodka Kultury
Biblioteki:
Biblioteka Publiczna im. J. Szujskiego
Biblioteka WSB-NLU
Biblioteka PWSZ Nowy Sącz
Biblioteka Pedagogiczna
Biblioteka Lekarska
Biblioteka Specjalistyczna przy Muzeum Okręgowym
Kina:
Kino Sokół
Kino 5D Extreme
Kino Helios (otwarcie I kwartał 2013)
Wybrane zespoły teatralne i kabarety:
Teatr Robotniczy im. Bolesława Barbackiego
Teatr NSA
Teatr Dziecięcy "Cudoki Szuroki"
Kabaret "Ergo" na czele z Leszkiem Bolanowskim
Teatr dziecięcy i młodzieżowy "Iskiereczka" przy Gimnazjum im. Adama Mickiewicza
Wybrane kluby literackie i stowarzyszenia:
Klub Literacki "Sądecczyzna" przy Katolickim Stowarzyszeniu "Civitas Christiana"
Stowarzyszenie Animatorów Kultury
Stowarzyszenie Przyjaciół Sztuk Pięknych
Stowarzyszenie Pastelistów Polskich
Sądecki Park Etnograficzny
Sądecki Park Etnograficzny jest jednym z oddziałów Muzeum Okręgowego w Nowym Sączu. Jest to skansen regionalny o powierzchni ok. 20 hektarów, posiadający 68 obiektów tradycyjnego budownictwa wiejskiego i mieszczańskiego (prezentujących kulturę ludową historycznej Sądecczyzny) oraz amfiteatr leśny. Na terenie parku znajdują się m.in.: zagrody chłopskie, dwór szlachecki, folwark dworski, kościół rzymskokatolicki, cerkiew greckokatolicka, zbór protestancki oraz wiele innych.
Wspólnoty religijne
Na terenie Nowego Sącza działalność duszpasterską prowadzą następujące kościoły:
Kościół rzymskokatolicki, diecezja tarnowska, 10 parafii w 4 dekanatach: dekanat Nowy Sącz Centrum, dekanat Nowy Sącz Wschód, dekanat Nowy Sącz Zachód, dekanat Stary Sącz.
Kościół rzymskokatolicki, Ordynariat Polowy Wojska Polskiego, 1 parafia w dekanacie Straży Granicznej: Parafia wojskowa Miłosierdzia Bożego w Nowym Sączu
Kościół katolicki obrządku bizantyjsko-ukraińskiego (greckokatolicki), Metropolia przemysko-warszawska, Archieparchia przemysko-warszawska, Dekanat krakowsko-krynicki: Parafia św. Dymitra w Nowym Sączu
Kościoły protestanckie Kościół ewangelicko-augsburski, 1 parafia
Kościół Zielonoświątkowy w RP, 1 zbór
Kościół Adwentystów Dnia Siódmego, 1 zbór
Kościół Wolnych Chrześcijan, 1 placówka
Świadkowie Jehowy: Nowy Sącz – Północ (ok. 105 członków)
Nowy Sącz – Południe (ok. 125 członków)
Historyczne obiekty sakralne:
Synagogi: Stara Synagoga w Nowym Sączu
Najstarsza Synagoga w Nowym Sączu
Synagoga Bajs Nusn w Nowym Sączu
Synagoga w Nowym Sączu
Kościół św. Kazimierza Kościoły: Kościół MB Niepokalanej
Bazylika św. Małgorzaty
Kościół św. Ducha (Jezuitów)
Kościół pw. Św. Rocha
Kościół św. Kazimierza
Kościół Najświętszego Serca Pana Jezusa (Kolejowy)
Cerkiew św. Dymitra w Nowym Sączu
Źródło: wikipedia.org
|
